Θα θίξω ένα άτομο για το οποίο όλοι ξέρουμε ή έχουμε ακούσει. Ένα όνομα γνωστό που χρησιμοποιείται στη καθημερινότητα κάποιων ανθρώπων είτε σαν όνομα είτε θίγοντας το έργο του. Όλοι έχουμε κάποια ενασχόληση με τα Όνειρα, με τα σεξουαλικά ένστικτα, μιλάμε για Οιδιπόδειο και για ψυχανάλυση. Θα μιλήσουμε για τον Freud!
Σήμερα θα σας κάνω μια αναδρομή στη ζωή του για να γνωρίζουμε όλοι για ποιόν μιλάμε.
Γεννήθηκε στην πόλη Freiberg ( η οποία σήμερα ανήκει στη Δημοκρατία της Τσεχίας) το 1856. Ο Sigmund Freud ήταν ο πρωτότοκος γιος μιας πολυμελούς εβραϊκής οικογένειας. Είχε ακόμη έξι αδέλφια και ο πατέρας του ήταν υφασματέμπορος. Από μικρή ηλικία, η ψυχή του υπέστη πολλά τραύματα: την κατάρρευση της οικογενειακής επιχείρησης, τη γέννηση των αδελφών του και το θάνατο της μητέρας του. Κάθε γεγονός άφησε τη σφραγίδα του πάνω στο Freud αλλά και πάνω στις θεωρίες του. Ήθελε να ακολουθήσει μια καριέρα που θα του χάριζε την αναγνώριση που τόσο απεγνωσμένα αναζητούσε. Η Ιατρική αποτελούσε τον περισσότερα υποσχόμενο δρόμο. Σε ηλικία 17 ετών, γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης όπου και παρακολούθησε μαθήματα επιστημών, φιλοσοφία και φυσιολογία, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στη νευρολογία.
Τόλμησε να μιλήσει για έννοιες πρωτάκουστες και για πράγματα που θεωρούνταν ταμπού όπως τα σεξουαλικά ένστικτα, το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα.
Επιπλέον, ο φροϋδισμός όπως ονομάστηκε, καθώς και η τεχνική της ψυχαναλύσεως, με την οποία θεράπευσε την υστερία και άλλες νευρώσεις μέσω της ύπνωσης. Την εποχή εκείνη, οι γιατροί αντιμετώπιζαν τις ψυχικές ασθένειες, από τις εμμονές μέχρι την κατάθλιψη ως τρέλα, αποτέλεσμα νευρικών διαταραχών. Επρόκειτο για μια απολύτως λογική θεωρία εκείνη την εποχή, η οποία ωστόσο είχε την εξής ατέλεια: δεν οδηγούσε σε καμιά αποτελεσματική αγωγή των ψυχικά νοσούντων. Φοιτητής ακόμα, ο Freud γοητεύτηκε από την εργασία ενός Γάλλου διακεκριμένου νευρολόγου ο οποίος αντιμετώπιζε τις ψυχικές διαταραχές με μια ριζικά διαφορετική προσέγγιση. Ο Jean-Martin Charcot εργαζόταν με ασθενείς που υπέφεραν από υστερία, ένας κάπως επιπόλαιος όρος για διαταραχές οι ρίζες των οποίων εντοπίζονταν σε ψυχικά τραύματα όπως η απώλεια ενός προσώπου ή η κακοποίηση. Ο Charcot απέδειξε, σε αντίθεση με την άποψη που επικρατούσε μέχρι τότε, πως οι ασθενείς αυτοί δεν παρουσίαζαν καμία ένδειξη πως το νευρικό τους σύστημα είχε υποστεί κάποια βλάβη. Η πραγματική πηγή των προβλημάτων τους, ισχυρίστηκε, βρισκόταν σε ένα κομμάτι του μυαλού τους το οποίο ούτε μπορούσαν να αισθανθούν ούτε να ελέγξουν, με άλλα λόγια, στο ασυνείδητό τους. Ο Freud επέστρεψε στη Βιέννη το 1886 πεπεισμένος πως το μυαλό αποτελούσε το κλειδί των πνευματικών διαταραχών, και όχι το νευρικό σύστημα. Γι’ αυτό το λόγο και ξεκίνησε να κουράρει τους ασθενείς του με ύπνωση. Μετά από μικρό χρονικό διάστημα, διαπίστωσε πως η ύπνωση δεν είχε αποτελέσματα διαρκείας. Συνέχισε ωστόσο να πιστεύει στη δύναμη του ασυνειδήτου και δοκίμασε μια νέα προσέγγιση, ιδέα ενός Βιεννέζου γιατρού. Ο Josef Breuer ισχυριζόταν πως είχε θεραπεύσει επιτυχώς μια γυναίκα από υστερία –την Anna O’ – με τον εξής τρόπο: την υπνώτισε και την καθοδήγησε να «θυμηθεί» τα γεγονότα που είχαν προκαλέσει τη διαταραχή. Ο Freud άρχισε να εφαρμόζει αυτή τη λεγόμενο «μέθοδο της κάθαρσης» στους δικούς του ασθενείς. Το έτος 1895, ο Freud και ο Breuer έκριναν πως είχαν συγκεντρώσει αρκετό υλικό και αποδείξεις επιτυχίας ώστε να προχωρήσουν σε δημοσίευση. Οι Μελέτες για την Υστερία (Stüdien über Hysterie) ήταν και η πρώτη μεγάλη δημοσίευση του Freud και το περιεχόμενό της αποτελούσε εγγύηση φήμης.
Ο Freud μελετούσε ξανά και ξανά τα στοιχεία του και τους φακέλους των ασθενών του. Αναζητώντας μια κοινή αρχή που να τις χαρακτηρίζει, κατέληξε πως η βασική αιτία των προβλημάτων των ασθενών του ήταν η σεξουαλικότητα. Σύμφωνα με το Freud, η γενετήσια ορμή, την οποία αργότερα ονόμασε «λίμπιντο», είναι ικανή να προκαλέσει πνευματικές διαταραχές όταν αυτό το βασικό και ανεξέλεγκτο ένστικτο συγκρούεται με την ενοχή και τη ντροπή. Οι κριτικοί πίστευαν πως οι ισχυρισμοί του Freud αποκάλυπταν περισσότερα για τη δική του προβληματική λίμπιντο και το ρόλο που αυτή έπαιζε στην κατάθλιψή του, στο φόβο του και στην ευμετάβλητη διάθεσή του. Το συμπέρασμα αυτό βέβαια αγνοούσε επιδεικτικά τη θεωρία του Freud και την πολυπλοκότητα των συμπτωμάτων που παρουσίαζαν οι ασθενείς του. Ακόμη και ο Breuer απέρριψε δημόσια τις απόψεις του συνεργάτη του για το σεξ. Η δημόσια αυτή διαφωνία έκανε το Freud να αγνοήσει πλήρως το Breuer. Ο Freud συνέχισε να αναπτύσσει τη βασισμένη στο σεξ θεωρία του, αντικαθιστώντας την ύπνωση – την οδό προς το ασυνείδητο- με τον «ελεύθερο συνειρμό» όπου ενθάρρυνε τους ασθενείς του να εκφράζουν τις σκέψεις τους όπως τους περνούσαν από το μυαλό. Ο Freud πίστευε πως αυτή η ενέργεια θα μπορούσε να αποκαλύψει τις συγκρούσεις που έκρυβε ο ασθενής και πως θα μπορούσαν να λυθούν αφού εκφραστούν. Διαπίστωσε πως πολλοί νευρωτικοί ασθενείς του ανέφεραν πως είχαν κακοποιηθεί σεξουαλικά σε πολύ μικρή ηλικία, αρκετοί μάλιστα από τους γονείς τους. Απρόθυμος να δεχτεί άκριτα τέτοια συγκλονιστικά στοιχεία, ο Freud κατέληξε ότι όλα τα παιδιά αναζητούν την αποκλειστική ιδιοκτησία στο πρόσωπο του γονέα του αντίθετου φύλου, φαινόμενο το οποίο ονόμασε Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα. Η δουλειά του με τους ασθενείς του αλλά και οι δικές του εμπειρίες, οδήγησαν το Freud σε αυτό που πίστευε πως ήταν η «χρυσή οδός» προς το ασυνείδητο: στην ανάλυση των ονείρων. Το 1889, το θέμα αυτό αποτέλεσε τον κεντρικό άξονα της γνωστότερης εργασίας του, Η ερμηνευτική των Ονείρων (Die Traumdeutung). Σύμφωνα με το Freud, όλα τα όνειρα αφορούν καταπιεσμένες ανολοκλήρωτες επιθυμίες, τις οποίες αναπόφευκτα θεώρησε πως είναι κυρίαρχα σεξουαλικές. Ενώ δεχόταν πως το ίδιο όνειρο μπορεί να σημαίνει κάτι διαφορετικό για τον κάθε άνθρωπο, ο Freud προσπάθησε να βρεί καθολικές ερμηνείες δημιουργώντας το γνωστό σε όλους οδηγό συμβολισμών των ονείρων, όπου αντικείμενα όπως η ομπρέλα, το μαχαίρι και το μπαστούνι αντιπροσωπεύουν το πέος, ενώ ένας φούρνος, ένα κουτί ή ένα φλιτζάνι αντιπροσωπεύουν τη μήτρα. Το βιβλίο έτυχε της αποδοχής των ακαδημαϊκών ως μια προσπάθεια διερεύνησης του ασυνειδήτου αλλά η μικρή του επιτυχία στις πωλήσεις απογοήτευσε το Freud. Συνέχισε την έρευνά του, διατυπώνοντας τώρα τη θεωρία πως οι παραδρομές στο λόγο καθρεφτίζουν σκέψεις του ασυνειδήτου.
Ο Freud μίλησε ακόμα και για τα Όνειρα: περνάμε έξι χρόνια, περίπου 50.000 ώρες από τη ζωή μας βλέποντας όνειρα. Τα όνειρα μοιάζουν με πέρασμα σε έναν άλλο κόσμο όπου όλα είναι δυνατά. Μπορούμε για παράδειγμα να πετάξουμε ή να κατρακυλήσουμε σ’ ένα γκρεμό χωρίς τέλος. Και όλα αυτά χάρη στον εγκέφαλό μας, ο οποίος δεν κοιμάται ποτέ. Αντίθετα, κατά τη διάρκεια του ύπνου συνεχίζει να εργάζεται και παράγει εικόνες έξω από κάθε λογική.
Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία του τα όνειρα περιέχουν σύμβολα που σχετίζονται με το ασυνείδητο. Αν αποκωδικοποιήσουμε αυτά τα σύμβολα τότε θα μπορέσουμε να απαλλαγούμε από τα συμπλέγματά μας.
Οι επιστήμονες σήμερα διαφωνούν με τη θεωρία του Φρόιντ και υποστηρίζουν πως τα όνειρα είναι η ασφαλιστική δικλείδα για την ψυχική μας υγεία. Μέσω των ονείρων ο νους μπορεί να αφομοιώσει εμπειρίες και σκέψεις προηγούμενων ημερών. Διαγράφει τις άχρηστες πληροφορίες και τακτοποιεί τις χρήσιμες. Πρόκειται για ένα βιολογικό format στον σκληρό δίσκο του εγκεφάλου.
Όπως και να ‘χει τα όνειρα, ευχάριστα ή τρομακτικά, ακόμα παραμένουν ένα άλυτο μυστήριο και συνεχίζουν να προκαλούν τους επιστήμονες και να γοητεύουν όλους εμάς.
Ο Freud αποπειράθηκε για άλλη μια φορά να κερδίσει υποστήριξη στις απόψεις του για τη σεξουαλικότητα την οποία θεωρούσε το κλειδί της υγιούς αλλά και της μη υγιούς πνευματικής υγείας. Το 1905, δημοσίευσε το Τρία Δοκίμια για τη Θεωρία της Σεξουαλικότητας, δημοσίευση η οποία του χάρισε την προσοχή που αποζητούσε. Το έργο αυτό πραγματεύεται μεγάλη ποικιλία θεμάτων που αφορούν το σεξ, από την ομαλή σεξουαλική ανάπτυξη ως το φετιχισμό και το σαδισμό αποδεικνύοντας πως το σεξ αποτελεί ένα ευρύτατο πεδίο μελέτης. Κάποιοι ακαδημαϊκοί διέκριναν στο έργο αυτό τεράστιες νέες δυνατότητες για έρευνα και έτσι ο Freud, στην ηλικία των 49 ετών έγινε επιτέλους αποδέκτης της αναγνώρισης την οποία πίστευε πως άξιζε. Πολλοί νέοι επιστήμονες συνέχισαν το έργο του. Μεταξύ αυτών ο εξαίρετος Ελβετός ψυχίατρος Carl Jung, και ο Alfred Adler, ένας Βιεννέζος γιατρός. Αυτοί και πολλοί άλλοι χρησιμοποίησαν τις τεχνικές που είχε αναπτύξει ο Freud στο πλαίσιο της «ψυχανάλυσης», επεκτείνοντας τις θεωρίες του με στόχο την ευρύτερη κατανόηση των πνευματικών διαταραχών.
Η ψυχαναλυτική κίνηση του Freud άκμασε για τριάντα ακόμα χρόνια, έως ότου η έλλειψη στοιχείων την «κατέστρεψε». Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του πενήντα, ο Βρετανός ψυχίατρος Hans Eysenck απέδειξε πως η ψυχανάλυση στην ουσία καθυστερούσε την ανάρρωση των νευρωσικών ασθενών. Άλλοι διαπίστωσαν πως συνέβαινε το ίδιο και με τους σχιζοφρενείς. Αν και η φροϋδική ψυχανάλυση που εστιάζει στο σεξ δεν έχει πλέον ιδιαίτερη ισχύ, πολλές από τις ιδέες του Freud αποτελούν τον πυρήνα της σύγχρονης ψυχοθεραπείας. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η «ομιλητική θεραπεία» έχει πραγματικά και μακροχρόνια οφέλη πάνω σε κάποιες πνευματικές διαταραχές. Οι ιδέες του Freud για το Εγώ και για το Εκείνο καθώς και οι απόψεις του για τα όνειρα και για τις γλωσσικές παραδρομές που ανοίγουν το δρόμο προς το ασυνείδητο, λαμβάνονται ακόμη και σήμερα σοβαρά υπ’όψη.
Αν και πατέρας της ψυχανάλυσης, ο Freud δεν ήταν και ο καλύτερος θεράπων ιατρός. Όπως αποδεικνύουν τα αρχεία του, μάλλον περισσότερο κακό παρά καλό έκανε στους ασθενείς του. Από την εξέταση των πρακτικών που κρατούσε για την εργασία του πάνω σε άτομα με πνευματικές διαταραχές (Analysis Terminable and Interminable, 1937) φαίνεται πως μόνο οι τέσσερις περιπτώσεις στηρίζουν τους ισχυρισμούς του για την αξία της ψυχανάλυσης. Κανένας από τους ασθενείς του δεν θεραπεύτηκε. Ο Freud ήταν τόσο σίγουρος για τις ικανότητές του σε σημείο που δεν κατάφερνε να εργαστεί με βάση τους δικούς του κανόνες. Το 1998, δύο Αμερικανοί ψυχίατροι μελέτησαν τις σημειώσεις του Freud για 40 ασθενείς και διαπίστωσαν πως μέσα στη ρουτίνα παραβίαζε βασικούς κανόνες όπως η ουδετερότητα και η εχεμύθεια απέναντι στον ασθενή. Η επιμονή του Freud να ερμηνεύει τα λόγια των ασθενών του, αντί να τους ακούει και να προσπαθεί να κατανοήσει την κατάσταση του μυαλού τους, δεν βοηθούσε καθόλου. Πολλοί σιωπούσαν μπροστά στην προσωπικότητα και στη φήμη του ενώ κάποιοι άλλοι, ενώ μιλούσαν για τα προβλήματά τους διαπίστωναν πως τον είχε πάρει ο ύπνος. Οι σύγχρονοι ψυχοθεραπευτές πιστεύουν πως η υπεροπτική συμπεριφορά του Freud έβλαψε τους ασθενείς του ανεπανόρθωτα. Σύμφωνα με το Louis Breger, βιογράφο του Freud και Καθηγητή Ψυχανάλυσης στο California Institute of Technology, ο Freud πρότεινε τεχνικές όπως η ανωνυμία και η σιωπή οι οποίες έβλαπταν τους ασθενείς του ενώ αγνοούσε την προσωπική υποστήριξη, τον έπαινο και τη φιλικότητα, τεχνικές οι οποίες είναι αποδεδειγμένα σημαντικές για την επιτυχία της θεραπείας.
Ωστόσο ο Freud δε παύει να είναι ένας επιστήμονας που άνοιξε τους ορίζοντες στο τομέα της ψυχολογίας παρόλα τα λάθη ή τις αστοχίες του. Είναι και παραμένει στη συνείδηση όλων ως ο πατέρας της ψυχανάλυσης όχι, μόνο ως επιστήμονας αλλά ως πρωτοπόρος!
Eύη Bασιλείου, ψυχολόγος
